Bu yazımızda Avrupa’nın 2. milenyumun adamı olarak nitelendirdiği Leonardo Da Vinci’ye ve daha birçok bilim insanına ilham olmuş bir Müslüman âlim “el-Cezeri”den bahsedeceğiz.

1135 yılında Şırnak’ın Cizre ilçesi Tor mahallesinde doğan ebû’l iz İsmail ibn-i rezzaz el-Cezeri fizik, mekanik ve matrix alanlarında yaptığı çalışmalarıyla tanınmıştır. Çağın harika bilgini lakaplı el-Cezeri sibernetik alanının da kurucusu olarak kabul edilir. Batı literatüründe m.ö 300 yıllarında Yunan matematikçi Archytas tarafından buharla çalışan bir güvercin yapılmış olduğu belirtilse de robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kayıt Cezeri’ye aittir. Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı Cezeri’nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temel taşlarını oluşturmaktadır. 

Artuklu Beyliği zamanında yaşayan Cezeri’nin keskin zekasıyla yaptığı makinalar elektrik kullanmadan sadece su ve mekanik parçalarla çalışmaktadır. 

Ebû’l iz yaptığı bu otomatları kitaplaştırarak orijinali olmasa dahi el yazması kopyalarıyla günümüze kadar ulaşmasını sağlamıştır. 25 yıl boyunca ürettiği makineleri dönemin hükümdarı Ebû’l Feth Mahmud ibn-i Mehmed ibn-i Karaaslan’a sunarak büyük bir takdir toplamış bunun yanında da eserinin başında bahsettiği, hükümdarın şu sözleriyle kitabını yazmaya başlamıştır. “Bir gün sultanın huzurundaydım ve yapmamı emrettiği şeyi getirmiştim... Ne düşündüğümü anladı… Bana şöyle dedi, “Eşsiz araçlar yapmış, onları gücünle işler duruma getirmişsin. Seni yoran ve kusursuz biçimde inşa ettiğin bu şeyler kaybolup gitmesin. Benim için icat ettiğin bu araçları bir araya toplayan ve her birinden resimlerinden seçmeleri kapsayan bir kitap yazmanı istiyorum. Onun önerilerini kabul ettim… Gerekli çalışmayı yapmak üzere gücümü topladım ve bu kitabı kaleme aldım." Bahsimize konu olan Cezeri’nin bu kitabının adı Kitâb-ül-Câmi Beyn-el-İlmi vel-Amel-in-Nâfî fî Sınâat-il-Hiyel’dir ( Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar). Bu kitapta Cezeri elli aracı ayrıntılı ve resimli göstermiş ve geçmişimize ışık tutacak bu eseriyle bir bilim dalının da kurucusu olma ünvanını kazanmıştır. Kitaptaki araçların 6'sı su saati, 4'ü mumlu saat, 6'sı ibrik, 7'si eğlence amaçlı kullanılan çeşitli otomatlar, 3'ü abdest almak için kullanılan otomat, 4'ü kan alma teknesi, 6'sı fıskiye, 4'ü kendinden ses çıkaran araç, 5'i suyu yukarı çıkartan araç, 2'si kilit, 1'i açıölçer, 1'i kayık su saati ve Diyarbakır kentinin kapısıdır.

Cezeri’nin kuruculuğunu yaptığı sibernetik ilminden bahsedecek olursak eğer, sibernetiği (güdüm bilimi), canlı cansız tüm karmaşık sistemlerin denetlenmesi ve yönetilmesini inceleyen bilim dalı olarak tanımlayabiliriz. Sibernetiğin konu aldığı sistemler mekanik, fiziksel, biyolojik, düşünsel ve sosyal alanlar olabilir. İşte bilim tarihine geçen ilk robotları icat eden ve bunları çalışır biçimde kitaplaştıran bu büyük bilim insanımız unutulmuş ve tarihin tozlu sayfalarına karışmıştır. 

Selam ve dua ile…